تاریخچه اعتیاد در ایران و جهان
مساله مواد و مصرف
آن تاریخچه ای طولانی دارد. مواد اعم از مواد مخدر و محرک مکرراً به عنوان شفابخش،
مسکن، شادی آور و نیز مقدس مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله می توان به اشعار کهن موجود اشاره کرد و از هوم در آیین زرتشت نام برد. سابقه
آشنایی بشر با خشخاش به حدود هفت هزار سال قبل بازمی گردد. وجود لوحه های گلی
باستانی از تمدن های آن زمان موید این امر است.همچنین استفاده غذایی و دارویی از
انواع مواد مخدر در چین و هند و کشورهای دیگر در چند هزار سال پیش نیز مورد تایید
قرار گرفته است.
در ایران نیز حسن صباح مریدانی را
برای از پا در آوردن دشمنان به کار گرفت. این امر با به دست آمدن نوشته هایی در
تپه های الموت به اثبات رسید که این افراد با استفاده از اثرات مست کنندگی حشیش
اعمال خارق العاده ای را انجام می داده اند. در ایران سوءمصرف مواد از سابقه ای
طولانی برخوردار است. گیاهانی که افیون و حشیش از آنها به دست می آیند از گیاهان
بومی این منطقه بوده و شاید بتوان گفت خواص خوراکی، دارویی و روان گردان آنها از
چند هزار سال قبل توسط ساکنان فلات ایران شناخته شده بود. طبق نوشته هرودوت خواص
روان گردان حشیش برای اقوام آریایی شناخته شده بود و آنان از این ماده در عزاداری
های خود استفاده می کردند. خواص تریاک توسط پزشکان اسلامی مانند محمد زکریای رازی
و ابوعلی سینا توصیف شده است.
اما شواهد مربوط به سوءمصرف آن در
موارد غیرپزشکی بسیار نادر است. ابوریحان بیرونی اولین دانشمند اسلامی است که به
خاصیت اعتیادآور افیون اشاره کرده و پدیده «تحمل» را تشریح کرده است. در ایران تا
قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم کشت خشخاش و تولید تریاک به منظور مصرف داخلی بود
اما از نیمه دوم قرن نوزدهم کشت تریاک به عنوان یک محصول ارزآور مورد توجه قرار
گرفت. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ایران یکی از اعضای بسیار فعال
تجارت جهانی تریاک محسوب و اقتصاد کشور به تولید و صدور تریاک وابسته شد .در سال ۱۹۲۰ میلادی اولین قانون رسمی ممنوعیت مصرف به نام «قانون تحدید تریاک»
به تصویب رسید که طی آن در مدت ۸ سال مصرف شیره ممنوع و استعمال
تریاک تنها به منظور مصرف طبی مجاز شناخته شد. دولت برای مصرف مواد مالیات در نظر
گرفت و برای معتادان کارت سهمیه صادر کرد. اما این اقدام منجر به کاهش مصرف مواد
نشد بلکه قاچاق آن را رواج داد.
در پی آن در سال ۱۳۰۱ قانون منع واردات مواد مخدر تصویب شد تا جایی که پس از تشکیل
جامعه ملل، مساله تریاک مورد توجه جهانی قرار گرفت و ایران به عنوان یکی از
تولیدکنندگان اصلی هدف برنامه کاهش تولید بود. شش سال بعد یعنی سال ۱۳۰۷ قانون جدید «انحصار دولتی تریاک» از تصویب گذشت که بر این اساس
دولت ایران باید به تدریج اراضی زیر کشت خشخاش را کاهش دهد. به دنبال گسترش ابعاد
مساله اعتیاد و ناچیز بودن عایدات حاصل از صدور تریاک برای دولت «قانون منع کشت
خشخاش و استعمال تریاک» در سال ۱۳۳۴ تصویب و به اجرا گذاشته شد. با این
اقدام قاچاق هروئین و مورفین به داخل کشور به صورت تجارت سودمندی درآمد و با تصویب
قانون تشدید مجازات قاچاقچیان، زندان های کشور از قاچاقچیان و معتادان پر شد، اما
بر تعداد معتادان و میزان قاچاق افزوده شد. به طوری که طی ۶ سال (۱۳۴۴ - ۱۳۳۸) میزان تریاک و
هروئین مکشوفه تقریباً به سه برابر رسید.
با افزایش درآمد نفت در سال ۱۳۵۵ مساله درمان و بازپروری با استفاده از متادون مطرح شد. اما پس از
پیروزی انقلاب مساله مواد به عنوان رفتاری ضدانقلابی و ترویج شده از سوی
استعمارگران تلقی شده، مبارزه قهرآمیز با آن شروع و مساله درمان از دستور کار خارج
شد. اردوگاه ها و مراکز بازپروری تحت نظارت کمیته انقلاب اسلامی تشکیل و معتادان
به این مراکز هدایت شدند. البته ذکر این نکته ضروری است که با توجه به شرایط و
تعداد افراد پذیرش شده، امکان انجام اقدامات علمی برای اصلاح و بازپروری معتادان
حتی پس از تحویل به سازمان بهزیستی وجود نداشت. این در حالی بود که به رغم روند
تشدید مجازات ها و مبارزه با عرضه، پر شدن زندان ها و انجام اعدام ها، نه تنها
تعداد معتادان کاهش نیافت بلکه سیری صعودی به خود گرفت. اولین مراکز فعالیت علمی
در زمینه کاهش تقاضا (کاهش مصرف، پیشگیری، درمان و بازتوانی) در سال ۱۳۷۵ تشکیل شد، این مراکز به صورت سرپایی و با نظارت بهزیستی شکل گرفت.
در سال ۷۹ مرکز اجتماع درمان مدار و برنامه های علمی آن به عنوان روش
بازتوانی در مراکز بازپروری مورد استفاده قرار گرفت که نتایج اولیه آن مثبت بود.
مساله پیشگیری از سوءمصرف مواد،
موضوعی بود که به سختی مورد توجه مسوولان و مردم قرار می گرفت، زیرا به دلیل
گستردگی تعداد مخاطبان آن، نیاز به انجام اقدامات همگانی داشت و اقدامات هماهنگ
مسوولان مختلف را طلب می کرد، علاوه براینکه انجام اقدامات درازمدت (که ذات فعالیت
های پیشگیری است) برای مردم و مسوولان خوشایند نبود. اما فعالیت های آگاه سازی و
اجرای طرح های جامع پیشگیری با مخاطب افراد سالم به تدریج رشد یافت به نحوی که
لزوم انجام اقدامات مختلف کاهش تقاضا به مرور توانست بر تفکر یک جانبه مقابله با
عرضه به صورت قهرآمیز به افراد معتاد غلبه کند.
● گذر
:
از جمعیت ۷۰ میلیون نفری ایران، دو میلیون نفر به طور حرفه ای مواد مخدر مصرف
می کنند. آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که تعداد مصرف کنندگان تفننی موادمخدر نیز
حدود ۸۰۰ هزار نفر است. اما این تمام واقعیت نیست.بیشتر به یک شوخی شبیه
است در واقع. در حالی که ما با کشوری مرز مشترک داریم که سالانه بیش از ۶ هزار تن مواد مخدر تولید می کند و بیشتر تولید خود را به ایران
سرازیر می کند و نیروی انتظامی کشور هم معترف است که در خوشبینانه ترین حالت فقط
قادر به کشف ۳۵ درصد از مواد مخدری است که وارد کشور می شود، گفته می شود که سالانه
۹۰ هزار نفر به جمع معتادان کشور اضافه می شود. آمار رسمی هیچ گاه به
واقعیت نزدیک نیست حتی وجه مشترک هم ندارد. تعداد معتادان تفننی توسط کدام نهاد
برآورد شده است؟ چه زمانی تحقیق کردیم که چه تعداد از این جوانانی که به ظاهر
سیگار لای انگشت دارند مشغول کشیدن گرس یا حشیش هستند؟ لحظه ای فکر کنیم. آیا آن
فردی که «فعلاً» دو بار یا سه بار یا پنج بار در هفته مواد مخدر - از هر نوع- مصرف
می کند آنقدر ساده لوح است که خود را معرفی کند؟ او در چنین شرایطی حتی به فکر ترک
هم نیست. چون اصلاً خود را معتاد نمی داند. در حالی که تمامی کارشناسان اعتیاد می
گویند - و درست هم می گویند- که نهایت و پایان راه تمام معتادان تفننی هم به
اعتیاد حرفه ای ختم می شود. و اتفاقاً مشکل اصلی با همین گروهی است که پایان راه
را نمی بینند. خوشبینانه گمان می برند که می توانند سال های طولانی با همین وضعیت،
ناخنکی به مواد مخدر بزنند و تفریحی، نشئگی را تجربه کنند، مجاب کردن این گروه
چقدر توانفرساست.
● تاریخچه مواد مخدر در جهان :
مواد مخدر( اپیوئید ها ) سابقه ای
طولانی دارد . در طول تاریخ انسان از مواد مخدر زمانی به عنوان دارو جهت التیام
درد ها استفاده می کرده است و زمانی هم برای ایجاد لذت و و یا فرار از نارحتی ها و
همچنین در جشنها و مراسم مذهبی و گاهی توسط جادوگران مورد استفاده قرار می گرفته
است . با بررسی آثارمکتوب و لوحه های گلی که از سومریان باقی مانده است چنین
استنباط میشود که سومریان اولین کسانی بودند که تریاک را کشف کردند و علاوه بر
اینکه از آن به عنوان یک داروی مسکن استفاده میکردند تدریجاً به عنوان یک مکیف و
مخدر نیز مورد استفاده قرار گرفت و نام گیاه شادی بخش نیز بر آن نهادند . علاوه بر
سومر اقوام آشور مصر یونان و رم نیز تریاک را میشناختند و از آن استفاده می کردند
. یونانیها تریاک را ا’پیوم نامیده و اطبا ء بزرگی نظیر سقراط ترکیباتی از تریاک
را برای بیماریهای مختلف جسمی و روانی تجویز میکردند. سابقه استفاده از مواد مخدر
همانطوریکه اشاره شد بیشتر جنبه مصرف طبی داشت و فقط به دستور اطباء مصرف می شد .
در آن زمان اعتیاد ابعاد وسیعی نداشت و بصورت مسایل اجتماعی و سیاسی بروز کرده و
ابعاد سیاسی و بین المللی به خود گرفته است . با شروع انقلاب صنعتی (اواخر قرن ۱۷ و اوایل قرن ۱۸ ) وبسط تجارت و ارتباط و از همه مهممتر
نیاز صنایع نو پا انقلاب صنعتی به سرمایه روند جدیدی در مسایل مختلف جهانی آغاز
شد. در این میان تریاک نیز نقش تازی ای پیدا کرد. این ماده در کنار سایر ترفندهای
استعماری به عنوان وسیله یرای جذب سرمایهد کشورهای جهان سوم اضمحلال نیروهای
انسانی و نابودی فرهنگ و اقتصاد ملی کشورها مورد مبادله کلان قرار گرفت .
عملکرد کمپانی هند شرقی در کشورهای
آسیایی بخصوص در چین یک نمونه عینی است . با ظهور امقلاب صنعتی در انگلستان این
کشور به منظور سرمایه گذاری صنعتی خربد مواد اولیه و خام صنایع و ادویه جات موجود
در کشورهای آسایی شرقی نیاز شدید به سرمایه پیدا کرد اما به دلیل ضعف مالی بخصوص
کمبود طلا و نقره کافی در این کشور توجهش را به دیگرکشورهاخصوصا کشورهای مستمره
متمرکز نموده و برای نیل به اهداف خود به ترفند های متعددی دست یازید . یکی از این
شگردها توسل به تجارت تریاک در آسیای شرقیبود،این کمپانی با در دست گرفتن تجارت
تریاک در آسیای شرقی بخصوص در کشور چین ، طی سالیان دراز تجارت سود برد و بسیاری
از مردم این کشور را به دام اعتیاد کشاند. دولت چین که از شیوع تریاک و خروج
سرمایه وحشت زده شده بود به مقابله با این کمپانی برخاست و تقاضای منع تجارت تریاک
را از مکپانی مزبور نمود . اما این کمپانی به خواست دولت چین توجهی ننموده وبر عمل
خود اصرا ورزید . به همین دلیل دولت چین مجبور به مصادره تریاکهای این کمپانی شد
که نیروهای نظامی بریتانیا به پشتیبانی از کمپانی هند شرقی وارد مبارزه شدند وطی
دو جنگ به نام جنگهای تریاک شکست سختی بر نیروهای نظامی چین وارد نمودند و نهایتا
علاوه بر خسارت موفق شدند از چندین بندر چین برای حمل و نقل و توزیع تریاک استفاده
نمایند. به این ترتیب کشورچین طی سالیان دراز در اسارت مواد مخدر و اعتیاد قرار
گرفت . اینگونه عملکرد استعماری درسطح جهانی برای گسترش مواد مخدر و نتایج مخرب حاصل
از آن سبب شد تا درون کشورها قیامها و اقداماتی قانونی علیه مواد مخدر و سوء
استعمال آن انجام شود . از طرفی به واسطه بین المللی و جهانی شدن این معضل اجتماعی
زنگ خطر به صدا در آمده ، انگیزه همکاری کشورهای جهانی را علیه مواد مخدر بر
انگیخته و موجب برگزاری کنفرانس ها ، عقد قراردادهای دوجانبه و چند جانبه و تشکیل
کنفوانسیونهای جهانی گردید.
● تاریخچه مواد مخدر و اعتیاد در ایران
به شهادت تاریخ پایه گذاری و رواج
دهنده مواد مخدر درایران عوامل انگلستان بودندکه در عصر صفویه شیوه کشت خشخاش و
استفاده از تریاک را رواج دادند به نحوی که ابتدا به دربار صفویه راه یافته و بعد
از آلوده کردن شاهان و شاهزادگان و درباریان صفوی و ... به درون مردم سرایت کرده
است. به نحوی که گسترش تریاک به قدری وسیع و سریع بود که بعد از گذشت زمانی کوتاه
تیدیل به اپیدمی شده و درون قهوخانه ها به صورت رسمی به عنوان تفنن استعمال می گشت
. نکته قابل توجه اینکه در دروان صفویه مصرف تریاک به صورت خوردن حب و یا شربتهای
مخصوص به نام کوکنار(جوشانده خشخاش ) معمول بوده و از کشیدن تریاک ذکری به میان
نیامده است . طبق نقل سیاحان و مورخان شاه طهماسب صفوی و شاه عباس که تا اندازه ای
به مضار این مواد پی برده بودند دستورات ، قوانین و مجازاتهایی را جهت منع مصرف
مواد مخدر وضع کردند ولی در این امر موفقیت چندانی نیافتند. در زمان حکومت قاجار
با حیله انگلیسها، بسیاری از مزارع کشت گندم و دیگر محصولات مفید زراعی به کشت
خشخاش اختصاص داده شد و خرید و فروش مواد مخدر رواج یافت به نحویکه روز به روز در
آمد شاهان و درباریان وقت از داد و ستد تریاک افزایش یافت و اساس خرید و فروش آن
انحصار دولت درآمد.از آنجا که صدور مواد مخدر از خاور دور به نقاط مختلف جهان نیز
بایستی از ایران و ترکیه صورت می گرفت لذا در کسترش اعتیاد در مناطق نیز اهتمام
وافر به عمل آمد. در این میان ناآگاهی و کمبود رشد فرهنگی جامعه نیز عامل موثری در
جهت بهره برداری استعمارگران برای گسترش کشت خشخاش و اعتیاد به تریاک گردید
بطوریکه پزشکان انگلیسی و حکیم باشی های - وابسته تریاک را بعنوان داروی موثر برای
درمان بیماریهای مختلف همچون سردرد ، دندان درد ، گوش درد و... معرفی و تجویز
میکردند وچندی نگذشت که مواد مخدر بصورت خانگی در هر خانه و کاشانه راه یافت .
گردانندگان این تجارت خانمانسوز به منظور کسب منافع افزونتر و آلودساختن بیشتر
جامعه با تصویب قوانین مختلف به تشویق و ترغیب مردم و استعمال تریاک پرداختند و
برای مصرف هر چه بیشتر آن جوایز تعیین کردند. طوریکه در دوازهم ربیع الاول ۱۳۲۹ هجری قمری دولت وقت قانونی را جهت رشد و گسترش و تشویق کشت و فروش
تریاک و مصرف آن تدوین کرد . ماده دوم این قانون ،آشکارا را مردم به تریاک کشی
دعوت میکرد و بیان می داشت :
(( سوخته تریاک را دولت به قیمت مناسبی
از دودکنندگان می خرد و برای هر مثقال سوخته سه عباسید حق الزحمه داده میشود.))
به بهانه افزایش درآمد کشور ، هر روز
برشمار معتادان اضافه گردید و اداره انحصارات تشکیل شد و در سراسر ایران شعبانی
دایر کرد و هر کجا که شعبه ای نداشت ، پاسگاها انتضامی چنین وظیفه را عهدهدار
شدند. بدین ترتیب روز به روز مساله کشت خشحاش و اعتیاد مردم به تریاک ، گسترش
بیشتری یافت و در حکومت پهلوی به اوج خود رسید ، بنحوی که خاندان آمریکایی شاه ،
خود رهبری قاچاق مواد مخدر و اشاعه آن را در سطح جامعه به عهده گرفتند . به موجب
شواهد و مدارک دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد (در اوائل دهه ۱۹۶۰ )، خاندان پهلوی فعالیت های مربوط به قاچاق مواد مخدر را در ابعاد
وسیع و همراه با سرمایه گذاری های چند صد میلیون دلاری و در پناه سرنیزه و خفتقان
رژیم انجام میدادند . میلیاردها دلار تریاک از طریق افغانستان و ترکیه خریداری شد
که قسمتی از آن بطور خام در بازار داخلی ایران به فروش رسید و قسمت دیگری در
لابراتوارهای مخفی در تهران به هرویین تبدیل شده و علاوه بر عرصه در بازار داخلی ،
در خط توزیع شبکه بین المللی قرار گرفته و به اروپا و آمریکا نیز قاچاق می شد. در
طول این مدت ، برای خاموش ساختن اعتراضات مردم ، گاهی سختگیری ها و محدودیت های
ظاهری و ممنوعیت هایی نیز اعمال می شد که در حقیقت نوعی تصفیه رقبای رژیم ، در امر
مواد مخدر به حساب می آمد. در همین زمینه ، تبلیغات مفصل و گسترده ایی نیز نیز از
سوی رژیم و مستکبران جهانی در ارتباط با اقدامات بین المللی مبارزه با مواد مخدر
صورت گرفت و کنگرههای بین المللی ، متعددی در مورد اعتیاد بر پا شد و متجاوزان از ۳۰ عهد نامه بین المللی مبنی بر محدودیت تولید ، ساخت ، کشت ، تجارت
و مصرف مواد طبی و شیمیای و مواد مخدر منعقد گشت . پس از پیروزی انقلاب اسلامی
ایران ، استعمارگران که دست خود را کوتاه می دیدند برای نابودی انقلاب یا کنترل آن
، اشاعه بیشتر مواد مخدر را به عنران یکی از حربه های اساسی بکار گرفتند . تا
اینگه باعث شد تا رهبر کبیر انقلاب اسلامی رحمت الله علیه در سخنان تاریخی خود این
مسائل را بازگو کنند. ایشان فرمودند
:
(( شما این مساله را اتفاقی ندانید که
من باب اتفاق یک دسته ای هروئین فروش شده اند و دسته دیگر هم مبتلا شده اند ، این
هم توطئه ای است که قدرت های بزرگ بوسیله آن به ما ضریه می زنند)).
همچنین در قسمت دیگری از سخنان خود
فرمودند :
این یک باب است چون به حیثیات اسلامی
بر میگردد ، جلوگیری از آن بر همه واجب است
.
لذا با درک صحیح از این معضل ،
مسولین دولتی اقدام اولیه و مطالعات نخست را در سطح کشور آغاز نمودند . شورای
انقلاب در تاریخ ۱۹/۳/۵۹ با تصویب تشدید مجازات مرتکین جرائم
مواد مخدر و اقدامات تامینی و درمانی ، که تا آن زمان قویترین قانون در نوع خود
بود ، فصلی نو در مبارزه با این معضل گشود . در سالهای اخیر نیز نگاه قهری صرف در
مبارزه با مواد مخدر و مصرف آن عوض شده و علاوه بر مبارزه جدی و بی امان با
قاچاقچیان مواد مخدر ، به افراد مبتلا به سوء مصرف مواد اپیوئیدی به عنوان بیماران
و افرادی که دارای اختلال هستند نگاه میشود و سعی براین است تا با ایجاد این نگرش
ضمن تحت پوشش قرارد ادن افراد معتاد در خدمات بهداشتی درمانی نسبت به توسعه و
فرهنگ سازی در جامعه در راستای افزایش آگاهی عمومی بویژه جوانان و گروههای مختلف
مردم عمدة فعالیتها را در سه بخش کاهش عرضه ، کاهش تقاضا و کاهش آسیب متمرکز
نمایند .
مرکز روانشناختی و مشاوره انتخاب
تلفن هماهنگی جهت تعیین وقت قبلی:
0616-638-0922 فرزاد سلحشور
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.