خواب، نیازی حیاتی
خواب، یک حالت منظم و مکرر است که در جریان آن بدن دچار یک حالت بیحرکتی نسبی میشود. تنفس و ضربان قالب آرامتر میشود و تغییراتی در قوام عضلات و درجه حرارت بدن و ترشحات هورمونی و فشار خون روی میدهد. در رابطه با تشخیص بیماریهای مختلف بخصوص اختلالات اعصاب و روان، خواب علامت بسیار مهمی است. اختلال در خواب شبانه در اغلب موارد نشانه شروع یک اختلال روانی است. این اختلال میتواند از یک اضطراب متوسط تا یک اختلال روانی شدید را در بر گیرد.
در جریان خواب طبیعی دو اتفاق میافتد:
۱. حرکات سریع چشم (REM=Rapid Eye Movements)؛
۲. حرکات غیرسریع چشم (NREM=Non-Rapid Eye Movements).
در مرحلة خواب با حرکات غیرسریع چشم، چهار مرحله وجود دارد که در جریان این چهار مرحله، اکثر اعمال طبیعی بدن نسبت به حالت بیداری کاهش قابل توجهی پیدا میکنند. اما در جریان خواب با حرکات سریع چشم فعالیت مغز و سایر فعالیتهای طبیعی بدن مثل حالت بیداری و گاهی فعالتر از حالت بیداری است که منجر به خستگی بعد از خواب میشود. بعد از شروع خواب، ابتدا مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم شروع میشود و حدود ۹۰ دقیقه پس از شروع خواب است که خواب با حرکات سریع جایگزین مرحله قبل میشود. کوتاه شدن این زمان ۹۰ دقیقهای در اختلال افسردگی و حمله خواب دیده میشود.
در افراد سالم و طبیعی، خواب با حرکات غیرسریع چشم که معروف به NREM است در مقایسه با حالت بیداری با آرامش خاصی همراه است. ضربان قالب مشخصاً ۵ تا ۱۰ ضربه در دقیقه کمتر از حالت استراحت در بیداری است و این ضربان ریتمیک و منظم است، تنفس فرد هم آرامتر میشود، همین طور فشار خون کاهش مییابد، جریان خون هم در اکثر اعضای بدن مختصری کاهش مییابد.
عمیقترین بخش خواب با حرکات غیرسریع چشم (NREM) مرحله ۳ و ۴ میباشد. در این مرحله اگر فرد بیدار شود ممکن است دچار اختلال جهتیابی شود. آشفتگی در موقع بیدار شدن در مرحله ۳ و ۴ خواب ممکن است باعث بروز مشکلاتی نظیر شبادراری و خوابگردی و یا کابوس شبانه شود. همان طور که گفتیم در انسان در جریان خواب REM نبض و تنفس و فشار خون در جریان خواب REM بیشتر از مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم (NREM) میباشد و حتی گاهی بالاتر از حالت بیداری است. پس هر چقدر زمان خواب REM طولانی شود، ممکن است فرد دچار خستگی فیزیکی و روانی بیشتری شود. در جریان خواب REM میزان مصرف اکسیژن مغز هم افزایش مییابد ولی پاسخ تهویهای کافی نیست و میزان CO2 ممکن است افزایش یابد؛ ولی در جریان خواب REM عضلات اسکلتی بیحرکت خواهند بود اما در جریان خواب REM رؤیاها زیاد دیده میشود.
رؤیاها و خوابهای مربوط به خواب REM معمولاً انتزاعی و فراواقعی یا «سورئال» است. دوره خواب REM در خواب شبانه تقریبا هر ۹۰ تا ۱۰۰ دقیقه یک بار تکرار میشود. اولین دوره خواب REM معمولاً کوتاهترین دوره یعنی حدود ۱۰ دقیقه است؛ ولی دورههای بعدی آن ممکن است بین ۱۵ تا ۴۵ دقیقه طول بکشند. دورههای خواب REM اکثرا در ثلث آخر شب روی میدهند اما بیشتر مرحله خواب NREM بخصوص مرحله ۴ خواب در ثلث اول شب اتفاق میافتد. الگوی خواب در سنین مختلف و در طول عمر متفاوت است و تغییر میکند. مثلاً در دوره نوزادی، خواب REMبیش از ۵۰ درصد کل زمان خواب را شامل میشود. یک نوزاد میتواند شبانهروز ۱۶ ساعت و گاه تا ۲۰ ساعت بخوابد و به تدریج تا ۴ ماهگی،
درصد خواب REM به کمتر از ۴۰% میرسد. در دوره جوانی درصد مراحل خواب تغییر میکند و تا سنین پیری این الگو به صورتی نسبتا ثابت ادامه مییابد. در دوره جوانی درصد خواب REM به ۲۵% میرسد و درصد خواب NREM به ۷۵% میرسد.
اعتقاد بر این است که برای خواب یک مرکز ساده و خاص وجود ندارد بلکه چندین مرکز مرتبط با هم وجود دارند که عمدتا در ساقه مغز واقع شدهاند و به صورت متقابل باعث تحریک یا مهار همدیگر میشوند. برخی مطالعات هم به این نتیجه رسیدهاند که یک واسطه شیمیایی عصبی به نام «سروتونین» در تنظیم خواب مؤثر است. یعنی اگر سروتونین به هر علت در سیستم مغز و اعصاب ساخته نشود، سبب کاهش خواب خواهد شد. مصرف مواد غذایی حاوی مقادیر زیاد «اِل ـ تریپتوفان» میتواند باعث کاهش زمان نهفته خواب و بیداریهای شبانه شود. «اِل تریپتوفان» پیشساز «سروتونین» است.
واسطه شیمیایی دیگری به نام «نورآدرنالین» هم در کنترل الگوی طبیعی خواب نقش مهمی دارد به این صورت که مواد یا داروهایی که باعث افزایش فعالیت و شلیک نورونهای حاوی «نوراپینفرین» میشوند، میتوانند خواب REM را به طور قابل ملاحظهای کاهش دهند و بیداری را افزایش میدهند.
واسطه شیمیایی عصبی دیگری به نام «استیلکولین» نیز در ایجاد خواب REM دخیل است و داروهای مقلد آن میتوانند حالت بیداری را به خواب تبدیل کنند. در جریان «آلزایمر» همه بیماران با نقصان یا فقدان استیلکولین مواجه شده و خواب REM کاهش مییابد که ناشی از کاهش نورونهای «کولیزدریک» ناقل «استیلکولین» میباشد. معتقدند در جریان خواب شبانه، مادهای به نام «ملاتونین» ترشح میشود که باعث بهبود و کیفیت خواب میشود. این ماده در اثر نور خورشید و در طول روز و تا حدودی در مواجهه با نور مصنوعی کاهش قابل ملاحظهای پیدا میکند.
واسطه عصبی ـ شیمیایی دیگری به نام «دوپامین» هم تأثیر هوشیارکننده دارد؛ بنابراین بیماریها و داروهایی که باعث افزایش دوپامین مغز میشوند، باعث افزایش بیداری خواهند شد.
نیاز افراد به خواب، متفاوت است.
بعضی از افراد طبیعتا خواب کمتری دارند و برای اینکه بتوانند عملکرد مثبت و باکفایتی داشته باشند، در طول شبانهروز کمتر از ۶ ساعت میخوابند. در مقابل عدهای نیز هستند که برای عملکرد کافی نیاز به بیش از ۹ ساعت خواب دارند که به این گروه، افراد پرخواب میگویند. این گروه نسبت به افراد کمخواب، دورههای خواب REM بیشتری دارند و در هر دوره خواب REM حرکات چشم آنها سریعتر است که اصطلاحا میگویند دچار تراکم خواب REM هستند. اینها معمولاً با افزایش رؤیا مواجه میشوند. اگر چه گاهی کاهش خواب با افسردگی همراه است، اما معمولاً افراد پرخواب، افسرده و مضطرب هستند و از جنبه اجتماعی منزوی و گوشهگیرند، زود خسته میشوند و در مقابل افراد کمخواب، معمولاً جاهطلب و باکفایت و از نظر اجتماعی مسلط هستند. البته بایستی به این نکته نیز توجه داشت که در جریان کار جسمی و فیزیکی، ورزش، بیماریهای مزمن، استرس و فشار روانی، حاملگی و همچنین در جریان افزایش فعالیت ذهنی نیاز به خواب افزایش پیدا میکند. اما با وجود تفاوتهای فردی به طور معمول هر فرد بین ۷ الی ۸ ساعت در شبانهروز نیاز به خواب دارد. در ادامه به اختلالات خواب میپردازیم.
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.