(مصطفی آفریدون......لیلاچهرازی)

من به تو شک ندارم، به جامعه شک دارم.
امروره شک، بددلی ، بدبینی و سوء ظن در بین افراد جامعه به ویژه در زندگی زناشویی ملموس تر از گذشته شده است. متخصصان بدبینی را آفت زندگی مشترک می دانند چرا که هیچ چیز مانند بدبینی و بددلی نسبت به همسر در خراب کردن رابطه زناشویی قدرتمند نیست . فرد بدبین، فردی ضعیف و خودکم بین است که همیشه در همه مقاطع زندگی دچار عدم اطمینان بوده است. فرد شکاک به نکات منفی و جزئیات بسیار توجه دارد و از مکانیسم های روانی استفاده می کند. حال این فرد بدبین در زیر سقف مشترک با همسرش زندگی را به کام خود و شریکش تلخ می کند و جایی برای محبت و علاقه باقی نمی گذارد . به این ترتیب ناخودآگاه زندگی و رابطه زناشویی را به سمت سردی می کشاند.

بدبینی تا چه اندازه حالت بیمارگونه دارد . آیا بدبینی و بددلی نسبت به همسر تداعی کننده شخصیت پارانوئید است؟
اختلال بدبینی ممکن است خود را به عنوان نشانه برخی از بیمارهای روانی مانند اسکیزوفرنی نشان دهد یا اینکه به عنوان یک اختلال شخصیت پارانوئید باشد. در کل باید گفت بدبینی و سوء ظن طبیعی و عادی نیست بلکه، به نوعی ، حالت مرض گونه دارد. گاه ممکن است افراد در موقعیت های گوناگون بدبین شوند، که به صورت گذر است و با بازگشت به موقعیت عادی ، دیگر سوء ظن و بددلی نداشته باشد. اما کسانی که دچار اختلال روانی و شخصیتی پارانوئید هستند، بدبینی شان طولانی و شدید است ، که در زندگی زناشویی باعث مشکلات بسیاری از جمله خشونت روانی و فیزیکی می شود و بنیان خانواده را متزلزل می سازد.

چه عواملی سبب می شود فرذ نسبت به شریک زندگی اش بدبین و بددل شود؟
عوامل بسیاری در شکل گیری بدبینی و سوء ظن تاثیر دارد که انها را در سه دسته تقسیم کرده ام.
1- عوامل شخصیتی: مانند اختلالات روانی اسکیزوفرنی، که بخشی از آن ارثی و ژنتیکی است. افرادی که وسواس فکری دارند یا کسانی که رشد شخصیت شان با موانع بسیاری روبه رو شده است.
افرادی که تجربیات تلخی در تعاملات دوران کودکی در خانواده داشته اند؛ کسانی که وابستگی های ناایمن دارند. یعنی هیچگاه تا دوران بزرگسالی نتوانسته اند رابطه خوب و مثبتی با افراد مهم زندگی شان داشته باشند، بنابراین به ارامش نرسیده اند. در دروان کودکی احساس طرد شدگی همراه شان بوده است. افرادی که دائماً احساس عدم اعتماد به دیگران دارند و از اعتماد به نفس پایینی برخوردارند و احساس بی ارزشی می کنند و در همه زمینه ها از سایرین خود را کمتر می بینند . افرادی دوست داشتنی نیستند.
افراد منفی گرا که به اصطلاح ، همیشه نیمه خالی لیوان را می بینند. افرادی که هیچ گاه فضای آرام ، مطمئن و امن را تجربه نکرده اند و این احساس خطر تا بزرگسالی به همراه آنهاست و هنگامی که در آینده تشکیل زندگی مشترک می دهند این احساس خطر را به دوش می کند و سعی می کنند با خشم و پرخاشگری احساس ایمنی را برای خود به وجود آورند.
همسر شخص بدبین ، به دلیل سوءظن ها و بددلی های شریکش چون احساس امنیت کافی و لازمی را دریافت نمی کند، به طرف مقابل توجه و محبت کافی ابراز نمی دارد و به نیازهای همسر بدبینش پاسخ نمی دهد، بنابراین رابطه زناشویی به سمت سردی می رود و بدبینی همسر تشدید می شود و زوج ها وارد سیکل معیوبی می شوند. این دسته از افراد سعی دارند با زور و تهدید آرامش به وجود بیاورند، اما مشکل اینجاست که بدبین ها به هر ابزاری هم که متوسل شوند باز در ذهن شان آرامش نخواهند داشت و حالت بیمار گونه وقتی تشدید می شود که درگیری فیزیکی به وجود اید.
افراد بدبین به شدت کنترل گر هستند و می خواهند خودشان را قوی جلوه دهند و باید همه چیز را تحت کنترل و سلطه خود قرار دهند و هر چیزی باید با درخواست و اراده آنها صورت بپذیرد. مثلا به همسرشان اجازه نمی دهند به خانه پدر و مادرش سر بزند یا اینکه زن شان با بستگان خود صحبت کند. حتی مردهای بدبینی از همسرشان می خواند در حضور محارم خود روسری سر کنند.
2- عوامل خانوادگی: بدبینی والدین و کنترل خارج ازقاعده آنان، همچنین اختلالات و وسواس های فکری سبب می شود فرزندان به صورت اکتسابی در اینده بدبین شوند. وقتی در خانواده ای پدر، زن را به عنوان مایملک خود فرض کند و به نوعی نسبت به آن احساس مالکیت داشته باشد، برای همسرش ،شخصیت مستقل قائل نمی شود و همسر نقش شی را خواهد داشت. همین موضوع به بدبین شدن فرزند در آینده کمک می کند.
در خانواده هایی که فضای ناایمنی را تجربه می کنند درصد ابتلای آنان به بدبینی بسیار بالا خواهد بود. فرد بدبین در دوران کودکی طرح واره های زیادی داشته است، مثلا تصور می کند دوست داشتنی نبوده یا دنیا جای خطرناکی است و ... وقتی این دسته از افراد ازدواج می کنند این افکار و احساسات تشدید می شود و همراه بروز خشم، به صورت بدبینی و شک خود را بروز می دهند.
3- عوامل اجتماعی: شرایط سخت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، استرس های زیادی را برای افراد به وجود می آورد، که باعث احساس عدم کنترل فرد روی زندگی و همسرش می شود. جامعه نیز از نظر فرهنگ به این مسئله دامن می زند . به عنوان مثال آموزه هایی که درباره حجاب، حیا و توجه زنان به پوشش وقتی بیش از اندازه باشد ، این فکر را به زنان القاء می کند که مردان غیرقابل اطمینان و اعتمادند و مردان می اندیشند که تاکید بر روی این مسائل یعنی اینکه زن من دائماً در معرض دید سایر مردان است. وقتی این زن و مرد تشکیل زندگی می هند، اثرات این موضوعات به واضح خود را نشان می دهد.
یکی دیگر از عوامل اجتماعی، رسانه ها هستند وقتی در فیلم ها تمرکز بیشتر بر روی بی وفایی خیانت و تنش بین زوج هاست ، این پیام به مردان و زنان القا می شود که زندگی و شریک زندگی قابل اطمینان نیست و افراد از ثبات لازم برخوردار نیستند. آموزش های فرهنگی به جای اینکه باعث کاهش بدبینی و این گونه اختلالات شود بیشتر منجر به تشدید ان می شود. وقتی امنیت اجتماعی نباشد مسلماً در خانواده ناامنی به وجود خواهد آمد.

چرا امروزه نسبت به گذشته بدبینی در زندگی زناشویی نمود بیشتری پیدا کرده و آمارها هم حاکی از آن است که درصدی از جرایم و علل طلاق ها به بدبینی و سوء ظن به همسر مربوط است؟
در این زمینه می توان به مشکلات در روابط زناشویی ، نارضایتی ، ناتوانی های جنسی در بین روج ها اشاره کرد. وقتی یکی از دو نتواند نیازهای زناشویی را پاسخ دهد، باعث وجود مشکل می شود. اگر در این میان یکی از زوج ها بدبین باشد با بدبینی و بددلی نسبت به همسر تشدید می یابد ؛ که گاه به خشونت جسمانی می انجامد.
در گذشته به دلیل فرهنگ و سنت حاکم بر خانواده بسیاری از زوج ها یکدیگر را تحمل می کردند . اما امروزه با حضور پر رنگ زنان در سطوح زندگی اجتماعی و نفوذ وسایل ارتباط جمعی این سنت و فرهنگ کمرنگ شده است. زنان خواهان گفتگو درباره کمبودهای زندگی شان هستند. اما ممکن است از طرف همسرشان سرکوب شوند و شوهر نسبت به زن بدبین شود.
فرد بدبین دارای رگه های از خودبینی و خودمحوری است که فکر می کند همه چیز باید در اختیارش باشد و همه در اطاعت از او به سر می برند.
وقتی می بیند زنش در اجتماع حضور پیدا کرده است و صحبت از مسایلی می کند که قبلاً ناگفته بود، فرد بدبین به انگیزه های طرف مقابل شک می کند. مثلاً وقتی زنش به او می گوید: «دوستت دارم» پیش خود فکر می کند حتما کاسه ای زیر نیم کاسه است. برخی از افراد بدبین، برای توجیه بدبینی شان از دیدگاه های مذهبی و فرهنگی و اجتماعی استفاده می کنند مثلاً می گویند «من به تو شک ندارم، به جامعه شک دارم.»

بدبینی ذاتی است یا اکتساب؟
ترکیبی از محیط و ژنیتک است. اگر بدبینی را به عنوان نشانه ای از یک اختلال ببینیم، زیر بنای آن ژنتیکی است اما اگر بدبینی براساس آموزه هایی باشد که فرد از دوران کودکی از جامعه و خانواده آموخته اکتسابی است. البته باید اشاره کرد چیزی به نام ژن بدبینی نداریم.

برخی افراد پیامک های موبایل و ایمیل های همسرشان را چک می کنند، آیا این موضوع مبتنی بر بدبینی و شکاک بودن همسر است؟
هر فردی در زندگی مشترک ، تلاش می کند برای حفظ آنچه به او تعلق دارد و مورد توجه و دوست داشتن اوست رفتارهای درست و مثبتی از خود نشان دهد. اما گاهی رفتارهای اشتباهی از خود بروز می دهد.
رفتارهای درست و مثبت توجه، محبت، پاسخگوییی به نیازهای همسر خواهد بود. اما وقتی فردی خود را متزلزل و ضعیف می بیند سعی می کند دست به اقدامات اشتباه بزند؛ از جمله چک کردن موبایل ، ایمیل ها ، پرینت تلفن گرفتن و ... این نوع رفتار به صورت واضح چک کردن است و پیغام می دهد «می خواهم ببینم همسرم چه می کند؟» این مسئله سبب ایجاد احساس منفی در طرف مقابل خواهد شد. با این کار، طرف مقابل هم به خود اجازه می دهد این کارها و چک کردن ها را شروع کند. این مسئله باعث اختلال در رابطه و کاهش صمیمیت می شود و به تدریج و تکرار ان بدبینی نسبت به همسر را ارتقا می دهد و در نتیجه ، تلاش های مثبت به حداقل می رسد. وقتی دو نفر تصمیم می گیرند زندگی مشترک تشکیل دهند باید بدانند پایه های یک زندگی سالم بر روی اطمینان است.

همسران تا چه حدی در گرایش به شک یا عدم آن در طرف مقابل نقش دارند؟
گاهی زن و مرد از روی سادگی یا با فکر اینکه بعضی رفتارها، شرایط را بهتر می ند یا از روی قصد و عمد آزار همسرشان دست به رفتارهایی می زنند که حالت های بدبینی را در طرف مقابل ایجاد می کند.
برخی از همسرها فکر می کنند بدبینی شریک زندگی شان نشانه علاقه و توجه آنهاست. لذا همسران می توانند کارهایی انجام دهند که بدبینی همسرشان را تشدید کنند یا انها را از سوء ظن پاک کنند.

در سخنان شما بیشتر مردان را بدبین جلوه داده اید. بدبینی و بددلی در مردان شایع تر است یا زنان؟
در این زمینه تحقیقات جامع صورت نگرفته است و آمارهای صحیحی هم ارائه نشده است.
اما آنچه در مراجعان می بینم، همانطور که حسادت در زنان بیشتر است، به طور معمول به دلیل مسائل فرهنگی بدبینی در مردان بیشتر دیده می شود. یا می توان بدبینی مردان نسبت به زنان، که به صورت حسادت خود را نشان می دهد، خشن تر است و مردان واکنش های شدیدتری را از خود نشان می دهند.

چگونه می توان در دوران پیش از ازدواج ، به وجود اختلال بدبینی و سوءظن در شریک آینده زندگی پی برد؟
افراد حتماً باید از مشاوره های قبل از ازدواج کمک بگیرند. این نوع مشاور ، ویژگی های شخصیتی و اخلاقی زوج ها را مشخص می کند.
همچنین درباره نگرش و خواسته ها، زندگی و خانواده ایده آل سوال می شود. غیر از این مورد، بهتر است برای شناختن اختلال بدبینی و بدگمانی در همسر آتی، حتما در دوران پیش از ازدواج با شریک آینده خود در مکان و موقعیت های اجتماعی حضور یابند چرا که فرد بدبین به سرعت درون خود را در این مکان ها نشان می دهد اگر طرف مقابل بگوید «رستوران را دوست ندارم » یا «از مکان های شلوغ خوشم نمی آید» می توان شک کرد یک جای قضیه خوب پیش نمی رود.
متاسفانه در جامعه ما، هدف افراد فقط ازدواج کردن است. افراد با خود می گویند «حالا ازدواج می کنیم بعد می بینیم چه می شود؟» . گاهی دختر و پسر قبل از ازدواج کاملاً و دقیقاً متوجه این بدگمانی و بددلی طرف مقابل شان می شوند. اما آن را پای دوست داشتن می گذارند.

برخی از روان شناسن معتقدند بدبینی به دلیل آنکه خود شخص قبول نمی کند بدبین است غیرقابل درمان یا درمانش سخت است. نظر شما در این مورد چیست؟
بله همینطور است چون برای این دسته از افراد قابل قبول نیست شخص بدگمانی هستند. اما صراحتاً نمی توان گفت غیرقابل درمان اند. بلکه درمان آنها بستگی به عوامل ایجاد کننده و کمک کننده ای که منجر به بدگمانی شده، دارد.

شما چه نوع درمانی را پیشنهاد می کنید؟
قاعدتاً ما روان شناس ها ، مشاوره و روان درمانی را تجویز می کنیم و سعی می کنیم در روان درمانی ها، زیربنای این شک و بدگمانی را تشخیص دهیم. ناگفته نماند اگر بدبینی شدید و به صورت اختلال یا یکی از نشانه های بیماری باشد باید برای درمان علاوه بر مشاوره از روان پزشک هم کمک بگیرند؛ یعنی روان درمانی به همراه دارو درمانی. حتی ممکن است شخص به زوج درمانی و خانواده درمانی هم نیاز داشته باشد.
مدت درمان این اختلال چقدر است؟
نمی توان نسخه ای واحدی پبچید. این موضوع به فرد، شرایط و عواملی بستگی دارد که سبب بدبینی شده اند. کسانی که بدبینی شان اکتسابی و برگرفته از عوامل خانوادگی و اجتماعی است به نسبت زودتر درمان می شوند . چرا که نسبت به خود شناخت پبدا می کنند اما آن دسته ای که بدبینی شان ، شخصیتی و پارانوئیدی است درمان شان سخت تر و طولانی تر است.

نحوه برخورد همسر شکاک و بدبین در دوره درمان شریکش باید به چه صورت باشد؟
از آنجا که حضور فردبدبین در یک خانه باعث احساس ناایمنی می شود در طول درمان همسر فرد بدبین آنچه را درمانگر از او می خواهد باید اجرا کند. حتی الامکان برخورد مقابله ای ومقابله به مثل نداشته باشد. اگر احساس می کند ذهن همسرش مملو از افکار منفی است به آرامی در موردش صحبت کند. اگر همسرش حالت پرخاشگری دارد، وی باید روش های کنترل خشم را از درمانگر یاد بگیرد و اجرا کند.
اما زمانی که احساس می کند شرایط خطرناک است و حتی مهارت های کنترل خشم پاسخگو نیست ، سعی کند از موقعیت خارج شود (فرار کند) البته این مسئله نیازمند سیستم های اجتماعی سازمان یافته در جامعه است که نقش حمایتی داشته باشد. اما متاسفانه در جامعه ما امکانات و تعداد سازمان ها اندک است وهماهنگی های خاصی در این مورد صورت نگرفته است.